De ‘Big Seven’ is een groep van zeven zoogdieren, alleen in Oeganda te vinden en uniek voor Afrika.
De meeste bezoekers aan Afrika kennen het begrip ‘Big Five’, een jagersterm, waarmee leeuw, luipaard, Afrikaanse buffel, neushoorn en olifant wordt bedoeld. In Oeganda worden aan deze groep nog twee soorten toegevoegd, namelijk de berggorilla en de chimpansee. Zodoende spreken we over de ‘Big Seven’ van Afrika als we het over de belangrijkste dieren in Oeganda hebben.
Door Marcel van Rooijen
NB.: Sommige leden van de ‘Big Seven’ van Afrika die ik bespreek, zijn onder te verdelen in soorten of ondersoorten. Omdat de wetenschap het er soms niet over eens is of een dier een soort of een ondersoort is, gebruik ik in die gevallen het begrip ‘(onder)soort’.
Welke dieren vallen er onder de ‘Big Seven’ van Afrika?
Klik op de naam van één van de leden van de ‘Big Seven’ van Afrika en je komt automatisch bij de juiste beschrijving uit:
- Leeuw
- Luipaard
- Afrikaanse buffel
- Neushoorn
- Olifant
- Berggorilla
- Chimpansee
Leeuw
De ‘Big Seven’ van Afrika start ik met de leeuw, de koning der dieren. Een grote katachtige waarvan de volwassen mannetjes imposante manen hebben. Iedere keer als ik me op korte afstand van een leeuw of leeuwin bevind, valt het op hoe groot ze zijn.
De vroeger voorkomende ondersoorten van de Afrikaanse leeuw, de Kaapse leeuw en de Atlas- of berberleeuw zijn beiden in het wild uitgestorven. Van de Atlas- of berberleeuwen leven er nog ongeveer 100 dieren in gevangenschap.
Verspreiding
Als je het verspreidingsgebied van de leeuw in Afrika bekijkt, is die in de loop der jaren enorm geslonken. Waar de leeuw vroeger nog in heel Afrika voorkwam, uitgezonderd de woestijnen, komt hij nu alleen nog voor in zeer versnipperde gebieden ten zuiden van de Sahara.
Gelukkig zijn er nog leeuwen in Oeganda te zien. In de grote savanneparken Murchison Falls NP, Queen Elizabeth NP (boomklimmende leeuwen in Ishasha) en Kidepo Valley NP maak je een goede kans.
Beetje geluk
Het is geen vanzelfsprekendheid om leeuwen te zien, maar de kans om ze te zien, is redelijk groot. Voor een ontmoeting met de imposante mannetjesleeuwen heb je, in vergelijking met leeuwinnen, wel wat meer geluk nodig. Leeuwen hebben een territorium, dat met name door de mannetjesleeuwen verdedigd wordt. Om die reden zijn ze vaak op patrouille. Aan de grenzen van hun territorium sproeien ze op strategische plaatsen urine, zodat indringers weten dat dit territorium bezet is. Indringers worden verjaagd.
Groepssamenstelling
Een groep (Eng. pride) leeuwen bestaat gemiddeld uit 2 tot 12 leeuwen, maar groepen van 40 leeuwen komen ook voor. Het grootste gedeelte van deze groepen bestaat uit leeuwinnen met hun jongen. Een groep kan tot vier mannetjes bevatten, hoewel groepen met meer mannetjes voorkomen, zij het niet vaak. Een grote groep is meestal opgesplitst in kleinere subgroepen die in het territorium rondzwerven. Deze subgroepen leven in wisselende groottes en samenstellingen. Bij een ontmoeting tussen subgroepen vinden er uitgebreide begroetingsrituelen plaats ter herkenning.
De vrouwtjes zijn verantwoordelijk voor het vangen van prooi, die ze in groepsverband bejagen. Mannetjes zijn uiteraard in staat om een prooi te bejagen en te doden, maar zijn meestal druk bezig met andere zaken zoals territoriumverdediging. Mannetjes schuiven vaak aan als ‘zijn’ leeuwinnen een prooi gedood hebben. Bij grote prooidieren als een Afrikaanse buffel wil een mannetje nog wel eens helpen om de prooi tegen de grond te trekken en te doden.
Coalities
Een volwassen mannetjesleeuw heeft een leeftijdsverwachting van ongeveer 15 jaar. Hij beleeft zijn top tussen 5 en 9 jaar en in die tijd is hij misschien 2 jaar in staat om een eigen groep te leiden én te behouden. Het gestreste leven van een mannelijke leeuw bestaat uit het verdedigen van zijn territorium en het paren met de vrouwtjes om op die manier voor nageslacht te zorgen en zijn genen door te geven. Maar er dreigt altijd gevaar: niet alle mannetjes hebben een eigen groep en proberen regelmatig een groep over te nemen. Dit gaat gepaard met hevige gevechten die dagen kunnen duren. Om dit gevaar het hoofd te bieden, sluiten leeuwen onderling vaak bondgenootschappen. Coalities kunnen bestaan uit broers, groepsgenoten, maar ook uit wildvreemde leeuwen.
Luipaard
Dit is het tweede lid van de ‘Big Seven’ van Afrika. Het woord luipaard vindt zijn oorsprong in het Middelnederlands: lupaert. Lupaert is ontleend aan het Oudfranse woord lupart of leopart. Lu komt van lupen, dat o.a. loeren, iemand verraderlijk overvallen of van achteren aanvallen betekent. Een verwijzing naar de jachtwijze van deze katachtige. Lu is later verbasterd tot lui. Part leek erg op het Nederlandse woord paert en werd uiteindelijk paard.
Verspreiding
Hoewel lastig te zien, is het luipaard een van de meest voorkomende grote katten in Afrika. Met uitzondering van de Sahel komt het luipaard in bijna heel Afrika voor. Zolang als er prooi is én voldoende dekking om de prooi vanuit een hinderlaag te verrassen, heeft het luipaard het naar zijn zin. Je kunt luipaarden tegenkomen op de savanne, zolang als er maar voldoende dekking is, maar ook in het regenwoud en de bergoerwouden van Oeganda. In het Rwenzorigebergte, in het westen van Oeganda, komt een zeldzame, donkere variant van het luipaard voor. Hoeveel exemplaren van deze variant nog leven is niet bekend. Stroperij heeft ook hier zijn tol geëist.
Beetje veel geluk
Bij iedere reis van Habari Travel worden luipaarden gezien. Toch vraagt dit wel iets meer geluk dan het zien van bijvoorbeeld leeuwen. Een luipaard is met name gedurende de nacht actief. Uit onderzoek is gebleken dat dit meestal van een half uur voor zonsondergang tot een paar uur na zonsopkomst duurt. De rest van de tijd brengt het luipaard verscholen door in dichte dekking of rustend in een boom. Ondanks dat een luipaard niet klein is, moet je goed je best doen om er een te zien. Dankzij de gevlekte vacht kan dit lid van de‘Big Seven’ van Afrika volledig opgaan in zijn omgeving. Uiteraard doen onze chauffeurs/gidsen hun uiterste best om een luipaard te vinden. Soms heb je geluk en zie je een luipaard op het midden van de dag. Zo zag ik op de weg van Ishasha naar Habari’s The Bush Lodge op het heetst van de dag een luipaard de weg oversteken.
Einzelgänger
Luipaarden zijn typisch katachtigen en leven het grootste deel van hun leven alleen. Hoewel de territoria van mannetjes en vrouwtjes elkaar overlappen, is er alleen in de paartijd contact. Het contact tussen moeder en jongen is intens en duurt voort totdat de jongen hun eigen voedsel zelfstandig kunnen vangen. Zo is er een geval bekend van een 1,5 jaar oud vrouwtje dat er wel in slaagde om klipdassen, hazen en kleine vogels te vangen, maar geen grotere prooi. De moeder doodde iedere paar dagen een gazelle, verborg deze in een boom en ging vervolgens haar dochter halen. De gazelle werd volledig opgegeten, waarna beide dieren weer uit elkaar gingen. Dit duurde ongeveer 6 weken, totdat de moeder weer in oestrus kwam en het gezelschap van een mannetje opzocht. Moeder en dochter zijn daarna nooit meer samen gezien, hoewel hun territoria vlak bij elkaar lagen.
Gevarieerd menu
Het menu van het luipaard bestaat uit een grote variatie aan dieren: middelgrote antilopes als impala, gazelle en rietbok, jongen van grotere grazers als steppezebra, topi en hartebeest, maar ook jakhalzen, hazen, huisdieren, vogels, reptielen, insecten en aas. Hoewel gesuggereerd wordt dat het luipaard geregeld op bavianen jaagt, is dit niet zo. Een troep bavianen aanvallen is voor een luipaard een riskante aangelegenheid. De volwassen bavianenmannetjes beschikken over grote hoektanden en kunnen een luipaard ernstig verwonden en zelfs doden. Jonge bavianen die zich buiten de bescherming van de groep wagen, kunnen echter wel door een luipaard gegrepen worden. Het gebeurt dus met name als de gelegenheid zich voordoet.
Prooien worden, meestal ’s nachts, vanuit een hinderlaag verrast of tot op ongeveer 5 tot 20 meter beslopen waarna de prooi besprongen wordt. Zelden zal een luipaard een gemiste prooi verder dan 50 meter achtervolgen, ondanks dat de gemiddelde topsnelheid van een luipaard tot 60 km per uur bedraagt. Een gedode prooi wordt vaak in een boom verborgen, zodat hyena’s en leeuwen er niet bij kunnen.
Afrikaanse buffel
De Afrikaanse buffel is het derde lid van de ‘Big Seven’ van Afrika. Het enige rund dat voorkomt in Afrika en wordt onderverdeeld in de volgende (onder)soorten: Kaapse buffel, savannebuffel, bosbuffel en bergbuffel. De verschillen komen met name tot uiting in vachtkleur, grootte en vorm van de horens. Zo staan de horens van de bosbuffel bijvoorbeeld naar achteren gericht, omdat dit dier zich ophoudt in het tropisch regenwoud; horens die naar opzij gericht staan, zijn in een omgeving met veel vegetatie niet praktisch. Alle vier de (onder)soorten zijn in Oeganda te vinden.
Verspreiding
De savannebuffel is in Oeganda het meest verspreid. Kidepo Valley NP staat erom bekend de grootste kuddes savannebuffels van Oeganda binnen haar grenzen te hebben, maar ook in Murchison Falls NP en Queen Elizabeth NP zijn ze nog volop aanwezig. De Kaapse buffel vind je in Oeganda alleen in Lake Mburo NP. De bosbuffels leven met name in de regenwouden van Centraal Afrika. In Queen Elizabeth NP en Semuliki NP kun je aan de grens met DR Congo soms bosbuffels aantreffen, maar let op, het kunnen ook kruisingen met savannebuffels zijn. Let vooral op de bruinrode kleur en de vorm van de horens.
Bergbuffels of Virungabuffels kun je in Oeganda alleen in Mgahinga Gorilla NP aantreffen. Je hebt er wel wat geluk bij nodig, want de populatie is niet groot.
Kort lontje
Afrikaanse buffels zijn onvoorspelbaar en kunnen zeer agressief zijn. Bekend is dat Afrikaanse buffels er niet voor terugdeinzen om leeuwen en andere grote roofdieren aan te vallen als één van hen wordt aangevallen. Zodra een kalf of volwassen dier, aangevallen door een roofdier, een bepaalde noodkreet uit, werkt dit als een ‘trigger’ op de rest van de kudde. De dieren binnen de kudde kunnen dan het roofdier of roofdieren aanvallen.
Zo verbleven 1 leeuw en 4 leeuwinnen urenlang in een boom in Tanzania, nadat ze door een kudde van 200 Afrikaanse buffels waren aangevallen, omdat de leeuwen een lid van de kudde hadden gedood. Ook is waargenomen dat een kudde Afrikaanse buffels die op een aantal leeuwenwelpen stuitte, achter de welpen aangingen en ze vertrapten of met hun horens doodden.
Eén voor allen, allen voor één
Afrikaanse buffels binnen een kudde komen voor elkaar op, ook voor de zieke en kreupele dieren. Ze hebben een bepaalde tactiek waarmee ze aanvallende roofdieren kunnen ontwijken. Bij een aanval komt de kudde in beweging. Ze beginnen echter niet te rennen, maar gaan in draf, zodat ze als het ware één massief blok van spieren en horens vormen. Daardoor is het voor bijvoorbeeld aanvallende leeuwen veel moeilijker om er een ziek of zwak dier uit te pikken. Zou de kudde namelijk in volle galop gaan, dan zouden jonge en zwakke dieren in het nadeel zijn en een ‘makkelijke’ prooi voor de predatoren vormen. Het is onverklaarbaar waarom kuddes Afrikaanse buffels soms in blinde paniek de savanne oprennen bij aanvallen van roofdieren. Een volwassen Afrikaanse buffel kan een snelheid halen van ongeveer 50 km per uur.
Gestructureerde dieren
Afrikaanse buffels leven in kuddes die kunnen bestaan uit 50 tot meer dan 1.500 dieren. Binnen de kuddes zijn weer zogenaamde clans. Dit zijn groepen van meestal verwante dieren, koeien met hun soms al volwassen kalveren, en een aantal jonge en volwassen stieren. Maar de jonge onvolwassen dieren kunnen ook weer clans vormen binnen de hoofdkudde. In het droge seizoen verlaten de stieren de grote kuddes en vormen vrijgezellenkuddes.
Binnen een kudde heerst een strikte hiërarchie. De grootste en sterkste stieren zijn de baas en hebben de eerste dekkingsrechten. Dat wordt meestal geaccepteerd door de overige stieren, maar zware gevechten tussen rivalen komen zeker voor. Het is een spectaculair gezicht om de ruim 800 kg zware stieren met elkaar te zien vechten. Met hun horens die een lengte van 1,40 m kunnen bereiken, kunnen ze elkaar zware verwondingen toebrengen.
Spoorzoekers
Hoewel jongvolwassen dieren laag in rang staan, nemen ze bij het trekken van de kudde vaak de leiding en functioneren ze als spoorzoekers. Bij de trek blijven de clans intact, terwijl vrijgezelle mannetjes op de flanken meelopen. Hoog in rang staande dieren lopen vooraan, vlak achter de spoorzoekers óf achteraan de kudde. De zwakke dieren lopen achteraan, maar vóór de dominante dieren.
Neushoorn
De neushoorn is het op één na grootste landdier op aarde en het vierde lid van de ‘Big Seven’ van Afrika. De in Afrika voorkomende neushoornsoorten zijn de witte en zwarte neushoorn. Door habitatverlies en stroperij vanwege de hoorns, staan beide populaties zwaar onder druk: de IUCN-status van de witte neushoorn is ‘Near Threatened’ (gevoelig), terwijl de IUCN-status van de zwarte neushoorn ‘Critically Endangered’ (kritiek) is.
Wit en zwart
Er zijn al heel wat woorden besteed aan de oorsprong van de naamgeving van de witte en zwarte neushoorn. Het meest populaire verhaal is nog steeds dat de eerste Afrikaners, van Nederlandse oorsprong, het woord ‘wijd’ gebruikten om de vorm van de lippen van de witte neushoorn aan te geven. De eerste Engelse kolonisten vertaalden wijd als ‘white’ en niet als ‘wide’. Later zouden de Afrikaners de naamgeving hebben aangepast in witte neushoorn. En toen was er nóg een neushoornsoort, die duidelijk puntvormige lippen had; die werd toen ter onderscheid zwarte neushoorn genoemd. Beide neushoornsoorten en hun ondersoorten zijn grijs tot bruingrijs.
Tegenwoordig spreekt men vaak van breedlip- en puntlipneushoorn (witte respectievelijk zwarte neushoorn) naar de vorm van de lippen. Naast het verschil in de vorm en lengte van de hoorns en de grootte en vorm van de schedel, vormt de manier van foerageren het grootste verschil. De witte neushoorn is een grazer en eet verschillende grassoorten, terwijl de zwarte neushoorn een afgrazer is die bladeren van struiken en bomen eet. De Engelse woorden geven het verschil duidelijker aan: ‘grazing’ respectievelijk ‘browsing’.
Verspreiding
In Oeganda kwamen op de noordelijke savannes van oudsher ook neushoorns voor: de noordelijke witte neushoorn, een ondersoort van de witte neushoorn en de oostelijke zwarte neushoorn, een ondersoort van de zwarte neushoorn.
Rond 1960 leefden er ongeveer 300 noordelijke witte neushoorns in Murchison Falls NP en Ajai GR. Van de oostelijke zwarte neushoorn leefden er ongeveer 400 exemplaren in Kidepo Valley NP en Murchison Falls NP.
Door de voortdurende oorlogen en de daarmee gepaard gaande stroperij, werd de laatste noordelijke neushoorn in 1982 in Murchison Falls NP gezien. In 1983 werd de laatste oostelijke zwarte neushoorn in Kidepo Valley NP waargenomen. Beide soorten zijn in Oeganda officieel uitgestorven.
Najin en Fatu, de laatsten van hun soort
Tot 2005 leefden er nog een handjevol noordelijke witte neushoorns is het Garamba NP in DR Congo. Door hevige strijd tussen milities onderling werden er in 2008 geen levende dieren meer waargenomen. Het enige wat restte waren acht dieren in gevangenschap, waarvan de meeste te oud waren om zich voort te planten. Toen er vier van deze dieren overleden waren, werd besloten de resterende dieren, twee stieren en twee koeien, te verplaatsen naar Ol Pejeta Conservancy in Kenia. Beide stieren, Suni en Sudan, zijn inmiddels overleden (2014 en 2018) waardoor de noordelijke witte neushoorn functioneel gezien uitgestorven is. Er is geen normale voortplanting meer mogelijk.
BioRescue, een team van internationale wetenschappers, dat als doel heeft de noordelijke witte neushoorn te redden, lukte het om een aantal eicellen van de laatste twee noordelijke witte neushoorns, Najin en Fatu, te oogsten. Samen met ingevroren sperma van stieren slaagden ze erin enkele eicellen te bevruchten. De hoop is nu dat ze via IVF de embryo’s (12 tot nu toe) in jonge zuidelijke witte neushoorns kunnen planten.
En er is haast bij: mocht er een kalf geboren worden, dan moet de surrogaatmoeder en haar kalf bij Najin en Fatu gaan leven. Het kalf moet van Najin en Fatu leren hoe zich te gedragen als een noordelijke witte neushoorn. De levensverwachting van een neushoorn is tussen de 30 en 40 jaar: Najin is inmiddels 32 jaar oud en haar dochter Fatu is 21 jaar.
Ziwa Rhino Sanctuary
Om de witte neushoorn in Oeganda te herintroduceren, is in 2005 de Ziwa Rhino Sanctuary gesticht. Doel is om door middel van het fokken van geïmporteerde zuidelijke witte neushoorns, de meest voorkomende ondersoort van de witte neushoorn, de witte neushoorn opnieuw uit te zetten op de noordelijke savannes van Oeganda. Het 7.000 ha grote terrein herbergt nu 33 dieren.Deze belangrijke leden van de ‘Big Seven’ van Afrika worden 24/7 bewaakt.
Het ligt in de bedoeling dat de in Ziwa levende witte neushoorns in de nabije toekomst verplaatst gaan worden naar door de Uganda Wildlife Authority (UWA) beheerde nationale parken. Door het foksucces begint het gebied de maximum capaciteit te bereiken voor wat betreft het aantal te herbergen neushoorns.
Ziwa Rhino Sanctuary bezoeken
Het is mogelijk om in Ziwa begeleide rhino walks te maken. Bij een aantal reizen van Habari Travel zit een bezoek aan Ziwa Rhino Sanctuary inbegrepen. Ook is het mogelijk om vanuit Entebbe in één dag naar Ziwa heen en weer te reizen om de neushoorns te bezoeken. Informeer naar de mogelijkheden.
Olifant
Het vijfde en grootste lid van de ‘Big Seven’ van Afrika. Wie eenmaal dicht bij een kudde olifanten is geweest en de interactie binnen een kudde heeft gezien, vergeet dit nooit meer. Het is vertederend om te zien hoe alle volwassenen en jongvolwassenen zich om de jongste dieren bekommeren. En wie goede oren heeft, kan het laag rommelende geluid horen, waarmee ze, ook over grote afstand, met elkaar communiceren.
Verspreiding
In Afrika komen twee soorten olifanten voor: de savanneolifant en de bosolifant. De in Namibië levende woestijnolifant wordt door sommige wetenschappers als een aparte soort gezien. De Afrikaanse dwergolifant en moerasolifant, vroeger gezien als (onder)soorten, worden door recent onderzoek niet meer als zodanig erkend. De savanneolifant is het meest verspreid.
In Oegandakomt de savanneolifant in Kidepo Valley NP, Murchison Falls NP en Queen Elizabeth NP voor en zijn ze vaak in grote aantallen te bewonderen. De kleinere, bedreigde en zelden geziene bosolifant, met kenmerkende rechte slagtanden, komt alleen voor in de regenwouden van Bwindi Impenetrable NP en Mgahinga Gorilla NP.
Kenmerken
Savanneolifanten zijn de grootste landdieren op aarde. Een volwassen mannetje, de stier, kan 5 tot 6 ton wegen en een hoogte bereiken van 4 meter. Koeien zijn kleiner, gemiddeld 2,5 m hoog en wegen ongeveer 3 tot 3,5 ton.
Eén van de bekendste kenmerken van de olifant is de slurf, een bundel spieren waarmee een olifant kan omgaan alsof het een hand is. Er wordt mee gedronken, eten mee vastgepakt, mee gedoucht, stof mee opgeworpen, maar ook jongen mee gecorrigeerd.
Op een van mijn reizen had ik tijdens mijn bezoek aan UWEC in Entebbe de mogelijkheid om een verweesd olifantje van ongeveer 9 maanden de fles te geven. Het was verbazingwekkend hoe zacht het uiteinde van de slurf was, maar ook hoe koel het aanvoelde.
Een ander kenmerk vormen de grote flaporen, waarmee de savanneolifant zich onderscheidt van de Indische olifant, die kleinere oren heeft. De oren worden gebruikt om de temperatuur te regelen. Bij de rijk doorbloede oren lopen de aders dicht onder het oppervlak zodat er warmte-uitwisseling kan plaatsvinden. Verwar dit echter niet met een olifant die flapperend met zijn oren op je afkomt; dit heeft niets te maken met temperatuurregeling, maar is een (schijn)aanval!
Uiteraard vormen de slagtanden, die zowel bij mannetjes als vrouwtjes aanwezig zijn, nog een bekend kenmerk. De tanden bestaan uit ivoor, waardoor olifanten een gewilde prooi zijn voor stropers.
De slagtanden blijven een leven lang groeien en kunnen enorme afmetingen bereiken. Helaas zijn de ‘tuskers’ zoals de oude olifanten met hun enorme slagtanden genoemd worden, bijna van de aardbodem verdwenen door stroperij.
Kuddedier
Een kudde olifanten bestaat uit koeien met hun dochters en jonge mannetjes. Ze zijn bijna allemaal verwant en worden geleid door de matriarch, de oudste en grootste koe die de kudde naar water en voedsel leidt. Waar de matriarch stopt, stopt de kudde. Op het moment dat de oude leidster te oud of te zeer verzwakt is, neemt de op één na oudste olifant het van haar over. De voormalige matriarch verlaat zelf de kudde of wordt verlaten.
Musth
Jonge mannetjes worden rond hun 14e uit de kudde verjaagd en kunnen zich aansluiten bij een vrijgezellengroep. Veel volwassen mannetjes leven gedurende hun leven solitair en komen alleen in contact met een kudde koeien om te paren. Koeien geven door middel van infrageluid aan dat ze bronstig zijn. Deze periode duurt 2 tot 6 dagen. Zodra een bronstige stier het infrageluid opvangt, gaat hij ernaartoe. De stier is dan in ‘musth’ en levensgevaarlijk voor zijn omgeving vanwege zijn hoge testosterongehalte. Een stier in musth is te herkennen aan de donkere vlekken achter de ogen, veroorzaakt door het tranen van grote klieren. Tussen concurrerende stieren kunnen hevige gevechten plaatsvinden. De winnaar mag paren, waarna er na 22 maanden een olifantje wordt geboren die zijn genen draagt.
Berggorilla
De eerste keer in levende lijve een berggorilla zien, is een magisch moment. Na een lichte, of wellicht wat zwaardere, klim in de bergoerwouden van Oeganda een familie berggorilla’s in hun natuurlijke omgeving ontmoeten, is onvergetelijk. Dit zesde lid van de ‘Big Seven’ van Afrika bezoeken tijdens een gorilla tracking is dan ook zeker de moeite waard.
Verspreiding
De berggorilla is een ondersoort van de oostelijke gorilla en komt slechts in twee populaties op de wereld voor. Eén populatie bevindt zich in het Virunga vulkanengebied op de grens van DR Congo, Rwanda en Oeganda (Mgahinga Gorilla NP). De andere populatie bevindt zich in Oeganda in het Bwindi Impenetrable NP, met een zeer klein populatie in een aangrenzend gebied in DR Congo (RN de Sarambwe).
Stijgende lijn
Op het moment leven er ongeveer 1.068 berggorilla’s op de wereld (augustus 2021). Door een niet aflatende inspanning van de autoriteiten, de medewerking van de lokale bevolking, maar ook door de komst van bezoekende en betalende toeristen, is men erin geslaagd de populatieafname te stoppen. Sinds jaren is de populatie aan het groeien. Toch moet men alert blijven: door oorlog, stroperij, habitatverlies en ziektes staan beide populaties nog steeds onder druk en is de ‘gentle giant’ nog niet uit de gevarenzone.
Twee soorten berggorilla’s
De berggorilla’s worden steeds vaker genoemd naar het gebied waar ze voorkomen. In veel recent verschenen boeken, maar ook op het internet, wordt gesproken over de Bwindigorilla en de Virungagorilla. Genetisch zijn er kleine verschillen. Ook qua uiterlijk, gedrag en leefgebied verschillen ze van elkaar, ondanks dat de kleinste afstand tussen beide leefgebieden maar een kilometer of 25 bedraagt.
Bwindigorilla’s
Bwindigorilla’s leven in Oeganda in Bwindi Impenetrable NP en in het aangrenzende RN de Sarambwe in DR Congo. Door de constante onrust in het grensgebied van DR Congo, is het voor wetenschappers niet mogelijk om op zoek te gaan naar berggorilla’s in RN de Sarambwe. Aangenomen wordt echter dat deze dieren zich ook ophouden in Oeganda.
Virungagorilla’s
De Virungagorilla leeft, zoals de naam al aangeeft, in het Virunga vulkanengebied. Ze leven op grotere hoogte dan de Bwindigorilla’s en zijn groter. Ook zijn ze zwaarder behaard, omdat het in de bergen erg koud, nat en winderig kan zijn.
Toen ik in 2013 de Virungagorilla’s bezocht, was ik erg onder de indruk van Mark, de dominante zilverrug van de Nyakagezi familie in Mgahinga Gorilla NP, een werkelijk enorme gorillaman. Interessant was dat er binnen deze groep vijf zilverruggen waren. Naast Mark was er ook zijn ongeveer 50 jaar oude vader Bugingo, de voormalige dominante zilverrug, en Marks broers Mafia, Ndungutse en Rukundo. Het was een voorrecht om deze berggorilla’s te zien bij hun dagelijkse bezigheden in de bamboebossen op de gedoofde Mount Gahinga.
Lees meer informatie over berggorilla’s en gorilla trackingin het boek ‘Op het spoor van de berggorilla’, geschreven door Marcel van Rooijen en uitgegeven door Habari Travel. Reizigers die een reis naar Oeganda boeken, krijgen een gratis exemplaar.
Chimpansee
Oeganda heeft nog een tweede mensaap binnen haar grenzen: de chimpansee, één van onze naaste verwanten. Het betreft hier één van de vier ondersoorten van de chimpansee, de oostelijke chimpansee. Op verschillende plaatsen in het westen van Oeganda worden zogenaamde chimp walks georganiseerd, waar je, net als bij de berggorilla’s, op zeer korte afstand van dit zevende en laatste lid van de ‘Big Seven’ van Afrika kunt komen.
Verspreiding
Het centrum van de chimpansees is Kibale NP dat uit laaglandoerwoud bestaat en de grootste populatie chimpansees binnen Oeganda herbergt. Maar ook in Budongo FR leeft een flinke populatie chimpansees.
Variërende groepsgroottes
Chimpansees leven in losse groepen met wisselende samenstellingen. De grootte van een groep varieert van 2 tot wel 120 dieren. De groepen hebben een eigen territorium dat door de hele groep verdedigd wordt. Niet zelden wordt een passerende chimpansee, die geen lid is van de groep, op zeer agressieve wijze de les gelezen, waarbij het aangevallen dier zwaar gewond kan raken of zelfs kan sterven.
Het is bekend dat groepen mannetjes het territorium van een andere groep binnendringen en de leden van die groep ombrengen. In veel opzichten doen chimpansees in hun doen en laten heel sterk aan mensen denken. Dat klopt ook wel, want 98% van ons DNA is identiek.
Net mensen
Ook in politiek opzicht lijken chimpansees op ons. De mannetjes vormen soms gelegenheidscoalities om iets voor elkaar te krijgen, bijvoorbeeld het afzetten van het alphamannetje, de meest dominante chimpanseeman en de absolute leider van een groep. Maar net als in de ‘mensen’ politiek kan een coalitie snel uit elkaar vallen en kunnen voormalige coalitiepartners opeens tegenover elkaar komen te staan. Om een goed inzicht in chimpanseegedrag te krijgen, kan ik het boek ‘Chimpanseepolitiek’ van Frans de Waal van harte aanbevelen.
Jagers
In de jaren zestig van de vorige eeuw nam Jane Goodall voor het eerst waar dat chimpansees op gewervelde dieren, waaronder kleinere apen, jaagden. Het is bekend dat bijvoorbeeld bavianen, indien de gelegenheid zich voordoet, een antilopekalf grijpen en opeten, maar van de andere primaten was dit gedrag niet bekend. Uit studies in heel Afrika bleek dat alle chimpansees dit gedrag vertoonden.
Sceptici suggereerden dat vlees maar een klein deel uitmaakt van het totale menu, maar een studiegroep in Gombe NP (Tanzania), bestaande uit 45 dieren, at in één jaar maar liefst 700 kilo vlees! De prooidieren bestonden hoofdzakelijk uit apen, boszwijnen en kleine antilopen als dikdik en duiker.
Van de apen zijn de rode colobus en de oostelijke franjeaap de meest voorkomende prooien.
Redenen om te jagen
Waarom jagen chimpansees op dieren? Er zijn drie redenen te noemen. Ten eerste kan het vlees een aanvulling vormen op het menu in tijden van voedselschaarste. Ten tweede kan een mannetje het vlees gebruiken om bij een vrouwtje in oestrus in het gevlei te komen, zodat hij met het vrouwtje kan paren. Als laatste reden wordt gesteld dat het vlees gebruikt wordt om bondgenootschappen tot stand te brengen of te onderhouden.
Inmiddels weten we dat er ook in tijden van overvloed gejaagd wordt en dat mannetjes met vrouwtjes paren zonder dat er een beloning tegenover staat. Blijft over dat het vlees gebruikt wordt om vriendschap en steun te verschaffen; een soort van omkoping dus.
Chimpansees kunnen alleen jagen, maar ook in groepen. Soms gebeurt het spontaan, maar een jachtpartij kan ook beginnen na uitgebreide verkenningen. Aan de jacht nemen met name mannetjes deel, maar ook vrouwtjes kunnen hier een aandeel in hebben.
Bezoek de ‘Big Seven’ van Afrika in Oeganda
Waar veel mensen naar Afrika reizen om de ‘Big Five’ te bezoeken, spreken we in Oeganda van de ‘Big Seven’ van Afrika. Tijdens onze reizen kunt u ze allemaal te zien krijgen.
